Column: “Goed idee: mensen straffen voor hun ongezonde leefstijl?”

“Als je dik bent, heb je dat aan jezelf te danken. Had je maar niet zo veel moeten eten en meer moeten sporten!” Dit is de houding van veel mensen. Maar is dit terecht en draagt zo’n visie bij aan een gezonder Nederland?

Deze overtuiging gaat zelf zo ver dat rokers en zwaarlijvige (met een BMI boven de 30) in een ziekenhuis in York tegenwoordig uitgesloten worden van een knie- of heupprothese. Zij worden pas geopereerd als ze 10 procent zijn afgevallen en mensen die roken worden uitgesloten van een operatie tenzij ze een half jaar lang stoppen. Het bestuur geeft wel aan dat mensen alleen geweigerd worden bij kleine ingrepen [2].

Toen ik dit las, vroeg ik mij af: is dit ’the way to go’ om gezond gedrag te stimuleren? Hieronder lees je waarom ik van mening ben dat dit beleid niet het juiste is.

Waarom wordt iemand ziek?

Roken en (zwaar) overgewicht hangen samen met het ontstaan van bepaalde ziektes of fysieke klachten; er bestaat een correlatie tussen roken/overgewicht en een slechtere gezondheid. Maar een correlatie (samenhang) is iets anders dan een direct verband. Het ontstaan van een ziekte toewijzen aan een van deze twee oorzaken doet afbreuk aan de complexiteit van de werkelijkheid. Er spelen namelijk nog veel meer factoren een rol bij ziek worden.

Waar trek je de grens?

Naast roken en overgewicht zijn er natuurlijk meer gedragskenmerken die van invloed zijn op je gezondheid. Je kunt dan denken aan werkstress, alcoholgebruik, het eten van veel rood vlees, wonen naast een snelweg, eenzaamheid, depressies en zelfs (te veel) sporten. Want met sporten loop je een kans op blessures en overtraining. Daarnaast hebben deze factoren onderling ook invloed op elkaar. Vandaar de vraag: waar trek je de grens? En op grond van welke criteria ga je mensen belasten en toetsen?

Schuld toewijzen

Een ander argument tegen dit beleid schuilt in het feit dat de schuld vaak wordt neergelegd bij het individu. Naar mijn mening is dit nog korter door de bocht dan hoe Verstappen junior over de baan vliegt. Veel mensen met overgewicht en een rookverslaving willen dolgraag veranderen, maar het lukt ze op dit moment niet op eigen houtje. En het wordt ze ook niet makkelijk gemaakt, want overheidsinstanties staan in hun hypocrisie nog steeds de verkoop van sigaretten toe.

Dit betekent niet dat je helemaal geen controle hebt over je eigen gedrag. Je kunt namelijk wel invloed uitoefenen op je gedrag en leren dit beter te controleren. Het is daarom belangrijk dat mensen gestimuleerd worden en het vertrouwen terug krijgen om zelf hun gedrag te veranderen.

De uitdaging schuilt hem voor velen in het feit dat het lastig is om die verantwoordelijkheid (volledig) te dragen of goede beslissingen te maken. Daarbij kun je je afvragen of dat niet op zekere hoogte voor alle mensen geldt. Want je kunt er vraagtekens bij zetten of de mens wel zo vrij en rationeel is als velen denken.

Er zijn veel gedragsexperimenten die deze laatste stelling in twijfel trekken. We zijn namelijk gevoelig voor zaken als de omgeving en groepsnormen. Dit heeft de geschiedenis ook wel uitgewezen. Kortom, het is te simpel om te stellen dat iemand volledig aan het roer staat en controle heeft over zijn gedrag. Om dit te verduidelijken haal ik een verhelderend citaat van een vooraanstaande gedragswetenschapper erbij:

Dan Ariely: “But when it comes to us, we have such a feeling that we’re in the driver’s seat, such a feeling that we’re in control and we are making the decision, that it’s very hard to even accept the idea that we actually have an illusion of making a decision, rather than an actual decision”.

Bestraffen werkt vaak averechts

Nu kunnen voorstanders voor de bestrafmethode zeggen “ja, maar ik moet zeker gaan meebetalen voor die rokers en mensen met fors overgewicht, terwijl ik zelf gezond eet en sport?”. Echter, lijken verschillende onderzoeken aan te geven dat bestrafmethodes vaak averechts werkten en de maatschappij nog meer de kosten in kunnen jagen [3]. Dit is een paradox. Mijn intuïtie zegt dat mensen bestraffen helpt – maar dat is dus vaak niet zo.

Een theorie die hier goed op aansluit, is de ‘psychological reactance’-theorie. Deze theorie stelt dat problematisch gedrag mogelijk aantrekkelijker wordt als iemand het gevoel heeft dat zijn persoonlijke vrijheid aangetast of bedreigd wordt [3]. Daarnaast leven veel mensen met fors overgewicht al met psychische pijn en minderwaardigheidsgevoelens. Dit kan ook een reden zijn waarom positieve bekrachtiging en een empathische houding vaak beter werkt om deze mensen te helpen [3].

Nudging als oplossing?

Het is onmogelijk om alle ongezonde producten uit de wereld te verbannen. En als op één plek ongezonde producten worden verboden, komen mensen vaak wel op andere plekken aan lekkernijen [1]. Een oplossing voor het inrichten van de omgeving wordt volgens de laatste inzichten gezocht gezocht in het concept nudging.

Nudges zijn kleine subtiele duwtjes in de gewenste richting waarbij mensen wel het gevoel van autonomie blijven ervaren. Het blijkt bijvoorbeeld dat mensen door middel van nudges zich energiezuiniger gaan gedragen. Een ander voorbeeld van een nudge is een zichtbare tekst met ‘Wist u dat andere hotelgasten deze handdoek 2 dagen gebruikten in plaats van 1?’. Mensen bleken na het lezen van de tekst vaker de handdoek niet gelijk na één wasbeurt in de wasmand te gooien [1].

Steeds meer gedragswetenschappers zijn het erover eens dat nudging als een effectief middel kan worden ingezet om gedrag te veranderen. Daarnaast heeft nudging als voordeel dat mensen niet worden opgezadeld met individuele verantwoordelijkheid [1].

Het probleem is alleen dat de huidige consumptiemarkt veel verleidingen biedt. Hierdoor wordt de wilskracht zwaar op de proef gesteld. Sommigen zwichten en gooien toch die ongezonde snack toch op de band bij het afrekenen in de supermarkt. Ook jij herkent die verleiding toch? Iedereen heeft wel eens zo’n moment.

Conclusie

Obesitas is een ingewikkeld probleem waar iemand vaak niet bewust voor kiest. Mensen bestraffen en een veroordelende houding aannemen is niet de oplossing. De toekomst moet uitwijzen onder welke voorwaarden methodes zoals nudging effectief zijn in het veranderen van gedrag.

Wat is jouw mening over dit onderwerp? Denk jij dat de bestrafmethode werkt? Laat het hieronder weten in een reactie.