Het transtheoretisch model

Het transtheoretisch model is oorspronkelijk ontwikkeld voor verslavende gedragingen en probeert te verklaren waarom en hoe mensen veranderen. Dit model ligt in lijn met motiverende gespreksvoering en sluit ook aan op de zelfdeterminatietheorie.

De twee psychologen maken hierbij onderscheid in vijf fasen ^[1].

Fase 1: Voorbeschouwing

In de eerste fase heeft een klant nog geen intentie om te veranderen of is niet bewust van zijn gedrag/gewoontes. Een gebrek aan kennis kan hier aan ten grondslag liggen. Ook kan het zijn dat een klant wel door heeft dat hij of zij een probleem heeft, maar dit niet in verband kan brengen met met het eigen gedrag. Om het ego te beschermen zie je dat klanten situaties uit de weg kunnen gaan, het probleem kan gaan bagatelliseren of ontkennen. Het kan namelijk heel confronterend zijn om er achter te komen dat jouw gedrag bepaalde negatieve consequenties heeft.

Klanten die bij een professional komen en in deze fase zitten koppelen het gedrag vaak aan een externe motivatie. Ze geven bijvoorbeeld aan dat ze van de dokter of hun partner moeten.

Fase 2: Overpeinzing

De klant is wel bewust van zijn/haar gedrag, maar heeft bijvoorbeeld te weinig tijd, energie en moeite om te veranderen. Deze fase kenmerkt zich door ambivalentie. Bij ambivalentie ervaar je een conflict bij een bepaalde situatie. Aan de ene kant voel je er goed bij, maar aan de andere maakt het je bijvoorbeeld ook zorgen.

Aandachtspunten fase 1 en 2:

• In de eerste fase die in dit model beschreven wordt denkt de klant vaak nog niet aan veranderen. Je kunt diegene subtiel stimuleren mits hij of zij hiervoor openstaat. Een voorbeeld is dat je kunt vragen wat de voordelen zijn van afvallen of gezonder eten. Je kunt de klant vragen of hij/zij nog meer voordelen wil horen.
• Wat zijn de nadelen van afvallen en wat denkt hij/zij te moeten opgeven? Het is belangrijk om hier niet de schoolmeester uit te hangen en te vertellen wat wel of niet goed voor de klant is.
• Het gaat erom dat de klant die nog in de eerste fase begeeft zelf inziet dat de voordelen hoger opwegen tegen de nadelen. Het gewenste gedrag komt bij voorkeur uit de eigen keuze en niet uit opgelegde verplichtingen van een coach.
• Wat zijn barrières die de klant ervaart? Dit kunnen ook bijvoorbeeld hele praktische problemen zijn. Zoals ik heb geen tijd om te sporten, omdat ik de hele dag op de kinderen moet passen.
  Vraag hem of haar als het bespreekbaar is naar ”Wat zijn mogelijk oplossingen die vroeger hebben geholpen?”
  Gebruik de schaalvraag om het zelfvertrouwen te vergroten. Meer hierover lees je verderop in dit hoofdstuk onder het kopje ‘motiverende gespreksvoering’.

Fase 3: Voorbereiding

In deze fase is de klant al voorbereidingen aan het treffen. Een klant die wil afvallen heeft bijvoorbeeld al wat veranderingen doorgevoerd. En heeft de intentie laten zien om aan de slag te gaan.

Aandachtspunten fase 3

• Voordat de klant begint wil je draagkracht creëren bij familie en kennissen. Wie kunnen hem/haar helpen? Zijn er ook mensen die voor weerstand kunnen zorgen?
• Je gaat samen met de klant doelen stellen. Focus je hierbij niet alleen op het resultaat ‘bijvoorbeeld 10 kilogram afvallen’ , maar ook op het proces. Hier kijk je veel meer naar wat er voor nodig is om af te vallen. Welke vaardigheden moet de klant leren? Vervolgens stel je gedragsdoelen op. Bijv. ik ga elke doordeweekse dag tijdens de lunch 20 minuten wandelen. Je wilt het zelfvertrouwen versterken bij de klant. Kies daarom voor haalbare doelen. In de laatste module lees je hier meer over.
• Vraag ook door op welke obstakels de klant kan verwachten? Wat ging er bijv. in het verleden fout en hoe zou hij/zij daar nu anders mee om kunnen gaan.

Fase 4: Actieve verandering

In de vierde fase is de klant actief bezig met veranderen. Het is normaal om tegen moeilijke situatie aan te lopen waarin het gedrag lastig is vol te houden. Het kan bijvoorbeeld zijn dat je naasten uit je sociale omgeving weerstand bieden tegen jouw verandering. Denk bijvoorbeeld aan opmerkingen als “wanneer doe je nu een weer gezellig mee” of “Ah eet nou een patatje mee vanavond”. Daarnaast vergeet ook in deze fase niet: veranderen kosten tijd en energie. Dit gaat gepaard met waarschijnlijk een terug in oude patronen.

Aandachtspunten fase 4

• In deze fase is het belangrijk om de doelen en het gedrag gedrag te monitoren. Dit betekent het bijhouden van nieuwe gezonde gewoontes. Door dit inzichtelijk te maken weet de klant hoe goed het gaat en kan hij of zij triggers voor een terugval beter in kaart brengen.
• Stimuleer de klant om samen met iemand anders te sporten of zich aansluiten bij een vereniging. Dit maakt het makkelijker om gedrag vol te houden.
• Je stimuleert de klant om zichzelf te blijven belonen (ook als het even tegenzit). Hierbij gaat het niet om een beloning met eten, maar bijvoorbeeld zichzelf duidelijk voor ogen te houden ‘waarom’ het doel belangrijk voor hem of haar is.
• Evalueer regelmatig hoe het gaat. Vraag daarbij ook naar hoe de klant zich voelt en hoeveel zelfvertrouwen hij heeft in zijn of haar doelen. Richt je hierbij ook wat er al goed gaat of wanneer het wel lukte om zich aan een bepaald te houden.
• Benadruk dat structuur behouden belangrijk is voor het vormen van gewoontes. Bijv. op vaste dagen sporten, maaltijden plannen en een goed slaapritme aanhouden.

Fase 5: Gedragsbehoud

Het lukt de klant om het gedrag een half jaar vol te houden. Het is nu belangrijk om de gewoontes verder in te slijpen. Hoe langer de klant het gedrag weet voort te zetten hoe groter de kans op een duurzame gedragsverandering.

Aandachtspunten fase 5:

• In deze fase wil je van het nieuwe gedrag een gewoonte maken. Meer hierover lees je bij het onderdeel ‘gewoontes’.
• Het is belangrijk om het gedrag te blijven monitoren.
• Je bereidt de klant voor op een terugval. Je bespreekt mogelijke obstakels/valkuilen/moeilijke situaties en wat goede strategieën voor hem of haar zijn om daar mee om te gaan. Meer hierover lees je verderop in dit hoofdstuk onder het kopje “Marlatt model van terugval”.

Kritiek op het transtheoretisch model

Net als op elk model of theorie is hier ook kritiek op te uiten. Een belangrijke kanttekening is de vraag is of er wel verschillende stadia bestaan en het is onduidelijk waarom er 5 fasen zijn? Daarnaast kunnen mensen met hun gedrag in verschillende fasen tegelijk zijn. Neem als voorbeeld eetgedrag. Dit bestaat vaak uit meerdere complexe gedragingen. Daarnaast doorlopen we niet altijd fase voor fase, maar kunnen we ook bepaalde fases overslaan [1].

Wat is de relevantie van dit model?

Ondanks deze beperkingen kan het model zeker waardevol zijn. In je aanpak is het goed om rekening te houden in welke fase de klant zich bevindt. De meeste klanten die wij bij FIT coachen zitten al in fase 3 of zijn al bezig (fase 4). Dit komt omdat ze zich vrijwillig bij ons aanmelden. Maar op sommige vlakken is de klant bijvoorbeeld nog niet klaar om te veranderen. Dat kan doordat omdat hij of zij het gevoel heeft er nog niet klaar voor te zijn. Een voorbeeld is dat de klant wil afvallen en zich met die reden bij ons aanmeldt. Maar dat er een dieperliggende oorzaak van te veel stress en werk is. Om dit te veranderen en hiervan bewust te zijn moet je hiervoor eerst met de klant in gesprek gaan om ook hier bewustzijn en de noodzaak voor verandering te creëren.